Θέση: Δυτικά της Οδού των Παναθηναίων, κάτω από τη βορειοανατολική γωνία του Νομισματοκοπείου. Δίπλα στον αρ. 20 στο σχέδιο της Αγοράς στον Οδηγό: Μc Camp II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003), σελ. 2 και 24-25.

 

 

Ο Νοτιοανατολικός Ναός, ο οποίος ανακαλύφθηκε το 1959, βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το Ελευσίνιο, στη δυτική πλευρά της οδού των Παναθηναίων, στο σημείο που ως τον 1o αι. π.Χ. βρισκόταν το Νομισματοκοπείο (συγκεκριμένα στη βορειοανατολική γωνία του μεγάλου αυτού περίβολου). Ανήκει σε μια ευρεία ομάδα μνημείων που μεταφέρθηκαν από άλλα σημεία της Αττικής (Νοτιοδυτικός Ναός, λεγόμενος «Ναός του Άρεως», Βωμός Αγοραίου Διός).

 

Η κατεύθυνση του κτηρίου είναι Δ-Β, σε μια περιοχή που δέσποζε στη νοτιοανατολική πλευρά της Αγοράς, ως τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ., όταν χτίστηκε στην ίδια περιοχή το Νυμφαίον. Οι διαστάσεις του κτηρίου είναι αρκετά μικρές: το συνολικό μήκος είναι 20,60 μ., ενώ το πλάτος του 12,10 μ. (πρόναος) και 11,20 μ. (σηκός). Οι διαστάσεις του σηκού (στο εσωτερικό των τοίχων) είναι 12,50 x 9,56 μ. Το πάχος των τοίχων του σηκού είναι περίπου 0,90 μ. Δεν έχουν ιδιαίτερη θεμελίωση. Σώζονται κατάλοιπα από τις κατώτερες στρώσεις των λίθων των τοίχων του σηκού, που προέρχονται από πωρόλιθους συνδεδεμένους με γκρίζο κονίαμα σε δεύτερη χρήση. Στο εσωτερικό των τοίχων διασώζονται ίχνη από γαλάζιο επίχρισμα, διακοσμημένο με κόκκινες στιγμές, το οποίο σε μεταγενέστερη φάση καλύφθηκε από ένα παχύ λευκό επίχρισμα κατώτερης ποιότητας. Δε βρέθηκαν ίχνη βωμού, αλλά στο κέντρο περίπου του σηκού ανασκάφηκε βάθρο αρκετά μεγάλων διαστάσεων (4,40 x 6,70 μ.), στο εσωτερικό του οποίου ανασκάφηκε πρόχειρα τοποθετημένο υλικό σε δεύτερη χρήση. Το βάθρο αυτό στήριζε ένα κολοσσιαίο άγαλμα, δύο θραύσματα του οποίου βρέθηκαν σε μικρή απόσταση από το κτήριο (σε πεντελικό μάρμαρο), απεικονίζοντας μια πεπλοφόρο όρθια γυναικεία μορφή. Αναγνωρίζεται σήμερα με αρκετή ασφάλεια ότι τα θραύσματα προέρχονται από άγαλμα της Δήμητρας στο λεγόμενο τύπο του Μουσείου του Καπιτωλίου, που χρονολογείται περίπου στο 420-410 π.Χ.

 

Το πάτωμα ήταν από πατημένο πηλό στο πίσω τμήμα του σηκού (ύψος από την επιφάνεια της θάλασσας 68,57 μ.), αν και το εμπρόσθιο τμήμα του, μπροστά από το άγαλμα, φαίνεται πως είχε μαρμάρινο πάτωμα. Μεγάλες ορθογώνιες πλάκες μαρμάρου έχουν ενσωματωθεί και ανασκαφεί σε παρακείμενο πύργο του υστερορωμαϊκού τείχους. Παρόμοιο δάπεδο ενδέχεται να υπήρχε και στον πρόναο, αν και δε σώζονται ικανοποιητικά ίχνη του.

 

Ο πρόναος, αν και ανήκει στην ίδια περίοδο με το σηκό, είναι εντελώς διαφορετικός, τόσο ως προς το υλικό δόμησης όσο και ως προς την ανώτερη ποιότητα κατασκευής των θεμελιώσεων, με μεγάλους δόμους από πωρόλιθο ή κροκάλες (διαστάσεων 1,7 x 1,4 x 1,35 μ.), που υποδηλώνουν την ύπαρξη τετράγωνων δόμων στην ανωδομή. Το υψόμετρο στην ανώτερη στρώση των θεμελιώσεων είναι 67,47 μ., δηλαδή περίπου 1,10 μ. κάτω από την επιφάνεια του εδάφους του σηκού.

 

 

Το υλικό από δωρικό κτήριο που βρέθηκε ενσωματωμένο στην υστερορωμαϊκή οχύρωση, σε απόσταση περίπου 3 μ. από το ΝΑ Ναό, αποτελείται από κίονες και κιονόκρανα από μάρμαρο που δεν είναι ούτε υμήττιο ούτε πεντελικό, αλλά σύμφωνα με τον Thompson ανήκει σε τύπο χαρακτηριστικό των μνημείων του δήμου του Θορικού. Θεωρείται μάλιστα πιθανόν ότι το υλικό του 5ου αι. π.Χ. προέρχεται από ένα δωρικό ναό 7 x 14 κιόνων που ανασκάφηκε το 1812 από την Εταιρεία των Dilettanti, ο οποίος είχε παραμείνει ανολοκλήρωτος. Η υπόθεση είναι ότι τον 1ο αι. μ.Χ., όταν ο Θορικός είχε ήδη εγκαταλειφθεί, ο ατελείωτος ναός διαλύθηκε και τα μέλη του μεταφέρθηκαν σε ένα καινούργιο ιερό, στην Αγορά της Αθήνας. Ενδέχεται πάντως το κτήριο από όπου προέρχεται το συγκεκριμένο υλικό να μην είναι ναός αλλά στοά.

 

Η ταύτιση αυτή συνδέεται με την ταύτιση του άλλου «περιφερόμενου» ναού της νότιας πλατείας της Αγοράς, του λεγόμενου Νοτιοδυτικού Ναού, στον οποίο ο Thompson αποδίδει το ιωνικό υλικό από το ναό της Αθηνάς Σουνιάδος που ο Dinsmoor αποδίδει στο ΝΑ Ναό. Αντίστοιχα, ο Dinsmoor θεωρεί ότι ο ΝΔ ήταν ο δωρικός ναός. Οι μετά τον Dinsmoor δημοσιεύσεις ακολουθούν τη δική του ταύτιση – κυρίως ο Mc Camp στην 4η έκδοση του οδηγού της Αγοράς και στο βιβλίο του. Πάντως, η πρόσφατη μελέτη του Masimo Osanna δείχνει να επαληθεύει την άποψη του Thompson, κυρίως λόγω του γεγονότος ότι ένα από τα δωρικά κιονόκρανα βρέθηκε πολύ κοντά στο ΝΑ Ναό.

 

Συγκεκριμένα, τα δωρικά μέλη για τα οποία γίνεται λόγος είναι τα εξής: Α) Ένα τμήμα δωρικού επιστυλίου (Α 2983), το οποίο βρέθηκε στη θεμελίωση του πύργου του υστερορωμαϊκού τείχους. Στο μέλος αυτό διατηρείται η ταινία, καθώς και οι σταγόνες. Οι διαστάσεις του είναι 0,76 μ. Υ, 2,115 μ. όπως διατηρείται, 0,466 διαμ. Β) Τρία θραύσματα από το πίσω τμήμα δωρικού επιστυλίου, που δε συναρμόζουν. Γ) Δύο μετόπες από πεντελικό μάρμαρο, που βρέθηκαν στη θεμελίωση του πύργου του τείχους. Δ) Οκτώ θραύσματα από τρίγλυφα, επίσης από τη θεμελίωση του πύργου. Ανήκουν σε πέντε διαφορετικά κτήρια. Δύο ανήκουν στο ίδιο κτήριο (Α 2975 και 2976), ένα ανήκει στο ίδιο κτήριο με τα πίσω τμήματα του δωρικού επιστυλίου (Α 2977). Τρία ακόμη ανήκουν σε ένα ξεχωριστό μνημείο (Α 2979, 2980, 2981), ενώ άλλα δύο είναι από ένα τέταρτο και ένα πέμπτο κτήριο αντίστοιχα. Όλα έχουν κοπεί στο ίδιο ύψος των 0,695-0,70 μ. περίπου, προκειμένου να τοποθετηθούν στο ίδιο κτήριο. Ε) Θραύσματα σφονδύλων από τέσσερις κίονες (Α 3008-3011) και ένα κιονόκρανο (Α 2987) εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του υστερορωμαϊκού τείχους. Ένα ακόμη κιονόκρανο (Α 2988) βρέθηκε στην Παναθηναϊκή οδό, περίπου 14,5 μ. βόρεια από το ΝΑ Ναό. Τέλος, δύο ακόμη κιονόκρανα, πολύ κατεστραμμένα (Α 3356a-m), καθώς και το άνω τμήμα σφονδύλου ενός κίονα, βρέθηκαν ενσωματωμένα στον πύργο του υστερορωμαϊκού τείχους. Τα μέλη αυτά είναι που προέρχονται από το Θορικό. ΣΤ) Το δωρικό κιονόκρανο μιας παραστάδας από πεντελικό μάρμαρο, διαστάσεων 0,48 μ. ύψος, 1,002 και 0,953 μ. πλάτος, διάμετρος στην κορυφή 0,82 και 0,74 μ. (Α 2989). Είχε χρησιμοποιηθεί ως κάλυπτρο αγωγού στην περιοχή του πύργου του υστερορωμαϊκού τείχους. Θεωρείται ότι ανήκει στο ίδιο κτήριο, καθώς η κατώτερη διάμετρός του αντιστοιχεί ακριβώς στην κατώτερη διάμετρο των κιονόκρανων που προαναφέρθηκαν. Είναι Ρωμαϊκής περιόδου, αλλά μιμείται κλασικά παραδείγματα του 5ου αι. π.Χ. Ζ) Οκτώ δόμοι σε καλή κατάσταση (και άλλοι δύο σε κακή κατάσταση), που βρέθηκαν κτισμένοι στο υστερορωμαϊκό τείχος, είναι από μάρμαρο του Θορικού και διασώζουν ίχνη αναθύρωσης. Δεν προέρχονται από το ίδιο κτήριο με τους κίονες, αλλά πιθανόν από κάποιο άλλο κτίσμα, το οποίο ο Dinsmoor ταυτίζει υποθετικά με το ναό του Διονύσου στο θέατρο του Θορικού. Με βάση το πάχος τους προκύπτει το πάχος των τοίχων του κτηρίου, περίπου 0,625 μ.

 

Το υλικό αυτό, που προέρχεται από μια σειρά κτηρίων και όχι μόνο από το ναό του Θορικού, ξαναδουλεύτηκε και προσαρμόστηκε στις διαστάσεις ενός κτηρίου της Ρωμαϊκής περιόδου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι κίονες του ναού ή της στοάς στο Θορικό δεν είχαν ραβδώσεις παρά μόνον στο κατώτερο τμήμα τους. Η εργασία ολοκληρώθηκε στην Αγορά μετά τη μεταφορά τους εκεί.

 

Σύμφωνα με τον Thompson, το υλικό αυτό θα πρέπει να τοποθετηθεί υποθετικά στο ΝΑ Ναό. Με οδηγό το θραύσμα του επιστυλίου (Α), θα πρέπει να αποκατασταθεί δωρική ζωφόρος με 12 τρίγλυφα και 11 μετόπες, πλάτους 0,444 μ. και 0,548 μ. αντίστοιχα και συνολικού μήκους 11,36 μ. Θα υπήρχε δηλαδή περίσταση 6 x 2 κιόνων. Στην περίπτωση αυτή το κεντρικό μετακιόνιο διάστημα θα ήταν αρκετά μεγαλύτερο, περιέχοντας δύο μετακιόνια τρίγλυφα. Τα υπόλοιπα θα ήταν μικρότερου μεγέθους, αντιστοιχώντας σε ένα μετακιόνιο τρίγλυφο το καθένα.

 

Στο σημείο αυτό εγείρει τις αντιρρήσεις του ο Dinsmoor, θεωρώντας ότι τα συγκεκριμένα μέλη δε θα μπορούσαν να προέρχονται από το ναό αυτό. Το κεντρικό μεταξόνιο διάστημα θα ήταν 2,976 μ. (όσο και το υποθετικό μήκος του σωζόμενου επιστυλίου), τα μεταβατικά 1,984 μ. και τα γωνιακά 1,76 μ. Επειδή όμως η κατώτερη διάμετρος των κιόνων από μάρμαρο Θορικού έχει διάμετρο 0,984-1,001 μ., αναγκαστικά τα μετακιόνια διαστήματα θα ήταν υπερβολικά μικρά (1 μ. στο κέντρο και μόλις 0,76 μ. στις γωνίες). Επίσης, η μεταφορά μόνο τεσσάρων κιόνων από το Θορικό είναι ανεξήγητη, αν θεωρηθεί ότι το κτήριο απαιτούσε τη χρήση οκτώ κιόνων (και αν δεχτούμε την αισιόδοξη υπόθεση ότι τους ανακαλύψαμε στο σύνολό τους). Έτσι, θεωρείται πιο ασφαλές να θεωρήσουμε ότι το κτήριο δεν ήταν εξάστυλο πρόστυλο, αλλά τετράστυλο εν παραστάσει. Το μέγεθος της παραστάδας (ΣΤ) που βρέθηκε δεν επιτρέπει αυτή την άποψη. Άλλες μικρότερες δυσκολίες οδήγησαν τον Dinsmoor στο συμπέρασμα ότι το δωρικό υλικό δεν ταιριάζει με το ΝΑ Ναό, εκτός αν κανείς θεωρήσει ότι τα τμήματα του δωρικού επιστυλίου ανήκουν σε άλλο κτήριο, ενώ το επιστύλιο του συγκεκριμένου ναού δεν έχει βρεθεί ακόμη. Ένα τελευταίο επιχείρημα είναι αισθητικής φύσης: ένας τόσο πρόχειρος και σύνθετος ναός, αποτελούμενος από υλικό τουλάχιστον πέντε διαφορετικών κτηρίων, δεν είχε θέση σε μια περιοχή τόσο δεσπόζουσα, σε άμεση γειτνίαση με το υπερυψωμένο τμήμα της Παναθηναϊκής οδού.

 

Ο Dinsmoor λοιπόν υποθέτει ότι ο ΝΑ Ναός θα πρέπει να συμπληρωθεί με το ιωνικό υλικό που προέρχεται από το ίδιο περίπου σημείο του υστερορωμαϊκού τείχους και που θεωρείται βέβαιο ότι αντανακλά εργασία αττικού εργαστηρίου του τέλους του 5ου αι. π.Χ. Το συγκεκριμένο υλικό προέρχεται από το ναό της Αθηνάς Σουνιάδος.

 

Η σειρά αποτελείται από 12 σφονδύλους ιωνικών κιόνων, ένα πλήρες κιονόκρανο και τρία ακόμη θραύσματα, καθώς και το θραύσμα από μία βάση κίονα, το οποίο βρέθηκε πολύ κοντά στο ΝΑ Ναό. Υπάρχει ακόμη ένα μικρό θραύσμα από το επιστύλιο, που εντοπίστηκε πολύ κοντά στο ΝΑ Ναό. Στα μέλη αυτά προστίθενται τρεις ακόμη σφόνδυλοι, οκτώ θραύσματα από κιονόκρανα, ένα τμήμα του γείσου και ένα ακόμη μέλος (επικρανίτις), που βρέθηκαν ενσωματωμένα σε άλλα κτήρια, Βυζαντινής και Οθωμανικής περιόδου. Οι σφόνδυλοι προέρχονται από 8 κίονες από τους συνολικά 27 που υπήρχαν στο Σούνιο (κανένας δεν πρέπει να αφέθηκε εκεί). Τα κιονόκρανα και τα θραύσματα αντιπροσωπεύουν συνολικά 13 κίονες. Ο αριθμός αυτός ενδέχεται να είναι και μικρότερος (12 ή 11). Σύμφωνα με την αποκατάσταση του Dinsmoor, ο ναός ήταν οκτάστυλος πρόστυλος, με βάθος τριών κιόνων. Το μεταξόνιο διάστημα θα ήταν 1,531 μ. στην πρόσοψη και 1,667 μ. στις πλευρές, διαστήματα ίσα με τα μεταξόνια διαστήματα στην πρόσοψη και στη μοναδική κιονοστοιχία του πτερού στο ναό της Αθηνάς στο Σούνιο, αντίστοιχα. Συνολικά χρειάζονται 12 ιωνικοί κίονες.

 

Ο Thompson χρονολογεί τη μεταφορά του δωρικού κτηρίου του Θορικού και την ανέγερση του ΝΑ Ναού στον 1o αι. π.Χ., την περίοδο του Αυγούστου, άποψη στην οποία συγκλίνουν και άλλοι μελετητές (Osanna), καθώς πρόκειται για μια συγκυρία κατά την οποία στην Αγορά εκτελούνται εκτεταμένες εργασίες και αλλάζει ριζικά η όψη της πλατείας. Αντίθετα, ο Dinsmoor, βασισμένος στη μελέτη της κεραμικής που βρέθηκε κατά την ανασκαφή του κτηρίου, προτιμά μια χρονολογία στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. Ένα βασικό επιχείρημα για τη χρονολόγηση είναι και το γεγονός ότι το άνω τμήμα της ευθυντηρίας βρίσκεται 0,15 μ. κάτω από την επιφάνεια της Παναθηναϊκής οδού, η οποία θα πρέπει να είναι πρωιμότερη (τέλη 1ου αι. μ.Χ). Ο ναός θα πρέπει αντίθετα να είναι πρωιμότερος από το Νυμφαίον και από την περίοδο της επίσκεψης του Παυσανία στην Αττική, καθώς αυτός είδε μόνο ένα ναό στο Σούνιο, και μάλιστα του Ποσειδώνα, παρόλο που τον ταύτισε λανθασμένα με εκείνον ναό της Αθηνάς Σουνιάδος.

 

 

Η μορφή της Δήμητρας καθιστά σχεδόν σίγουρη την ταύτιση του κτηρίου με έναν από τους δύο ναούς της Δήμητρας και της Κόρης, τους οποίους είδε ο Παυσανίας στην Αγορά, πλησιάζοντας στο Ελευσίνιο. Ο δεύτερος ναός, στον οποίο λέγεται ότι υπήρχε άγαλμα του Τριπτολέμου, ίσως ταυτίζεται με μικρό ναϊκό οικοδόμημα που βρέθηκε πολύ κοντά στο Ελευσίνιο. Υπάρχει μάλιστα η άποψη ότι η περιοχή του ΝΑ Ναού ταυτίζεται με το ιερό της Κόρης, το λεγόμενο Φερεφάττειον. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη όμως (Massimo Osanna), ο ναός δε σχετίζεται με την ελευσινιακή υπόσταση των δύο θεαινών, αλλά μάλλον ταυτίζεται με το Θεσμοφόριον. Αν γίνει αποδεκτή η συμπλήρωση του Thompson με το υλικό από τη Στοά ή το ναό της Δήμητρας και της Κόρης από το Θορικό, υπάρχει ένα επιπλέον στοιχείο που μας συνδέει με την Ελευσίνια λατρεία, καθώς η θεά αποβιβάστηκε πρώτα στο Θορικό όταν έφθασε στην Αττική. Υπάρχουν πάντως χρονολογικά προβλήματα για τη συγκεκριμένη ταύτιση. Το άγαλμα της Δήμητρας ανήκει στον 5ο αι. π.Χ., ενώ ο ναός είναι ρωμαϊκός. Αντίστοιχα, τα μνημεία που περιγράφει ο Παυσανίας είναι της ίδιας περιόδου. Θα πρέπει λοιπόν να φανταστούμε ότι προτού μεταφερθεί στη θέση του, το άγαλμα έστεκε για 500 χρόνια κάπου αλλού στην Αγορά.

 

 

DINSMOOR, W.R. Jr., “Anchoring Two Floating Temples”, Hesperia 51 (1982), σελ. 410-451, πίν. 95-96.

HARRISON, E.B., “New Sculpture from the Athenian Agora, 1959”, Hesperia 29 (1960), σελ. 368-392, πίν. 81-86 (για την ταύτιση του λατρευτικού αγάλματος ιδίως σελ. 371-373).

Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum ⁴ (Athens 1990).

Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης ² (Αθήνα 2004), σελ. 222-224.

OSANNA, M., “Thesmophorion ed Eleusinion ad Atene: problemi topografici e culturali”,Ostraka IV.1 (1995), σελ. 103-118.

THOMPSON, H.A., “Activities in the Athenian Agora: 1959”, Hesperia 29 (1960), σελ. 327-368, πίν. 73-80 (ιδίως σελ. 339-343).

THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972), σελ. 167-168.



Νοτιοανατολικός ναός, Αναπαράσταση σε περιβάλλον εικονικής πραγματικότητας